πυθαγόρεια σχολή

Μια από τις σπουδαιότερες φιλοσοφικές σχολές της αρχαίας Ελλάδας. Ιδρύθηκε από τον Πυθαγόρα και έζησε πάνω από δέκα αιώνες, με περιόδους εξαιρετικής ακμής και περιόδους κατάπτωσης. Μεταξύ των άμεσων μαθητών του Πυθαγόρα, των λεγόμενων πρωτοπυθαγορείων, αναφέρονται οι Κέρκωψ (που ο Αριστοτέλης τον θεωρεί συγγραφέα των έργων που οι πυθαγόρειοι απέδιδαν στον Ορφέα), Πέτρων, ΄Ιππασος, Έκφαντος, Βροντίνος, ο αστρονόμος Φιλόλαος (εισηγητής του μη γεωκεντρικού συστήματος), ο ιατρός Αλκμαίων, ο Αρχύτας ο Ταραντίνος κ.ά. Μερικοί από τους πυθαγόρειους, μετά τη συντριβή της πυθαγόρειας εταιρείας στον Κρότωνα, όπου είχε εγκαταστήσει την έδρα της σχολής του ο Πυθαγόρας, έφυγαν στην κυρίως Ελλάδα. Στη Θήβα κυρίως, με τον Φιλόλαο και τους οπαδούς του Σιμμία και Κέβη (τους γνωστούς συνομιλητές του Σωκράτη στον πλατωνικό Φαίδωνα), και με τον Λύση, η σχολή γνώρισε νέα ακμή. Έτσι φτάνουμε στην εποχή του Πλάτωνα (που είχε αρκετά στενές και γόνιμες σχέσεις με τον πυθαγορισμό), με τον οποίο σταματάει η ιστορία του αρχαίου πυθαγορισμού. Η παράδοση όμως της σχολής δεν έσβησε: κατά τον 1o αι. π.Χ. αι. μέχρι τον 2ο αι. μ.Χ. παρουσιάζεται αναγέννηση της σχολής με τους νεοπυθαγόρειους, μεταξύ των οποίων αναφέρονται ο Νιγίδιος Φίγουλος, ο Μοδεράτος από τα Γάδειρα, ο Απολλώνιος ο Τυανεύς, ο Νικόμαχος εκ Γεράσων, ο Νουμίνιος, ο Φιλόστρατος κ.ά. Η πρώτη πυθαγόρεια κοινότητα παρουσιάζεται ως οργάνωση συγχρόνως θρησκευτική, πολιτική και επιστημονική, στην οποία έμπαινε κανείς έπειτα από αυστηρή δοκιμασία, και ξεχωριστό ρόλο έπαιζε η σιωπή που επιβαλλόταν στους κατηχούμενους. Οι οπαδοί έπρεπε να κρατούν το μυστικό και η κοινολόγηση των θεωριών της σχολής μπορούσε να τους κοστίσει τη ζωή, όπως λέγεται ότι συνέβη στον Ίππασο (στον οποίο η παράδοση αποδίδει την ανακάλυψη της έννοιας των ασύμμετρων μεγεθών), που κρίθηκε ένοχος για την αποκάλυψη ενός μαθηματικού μυστικού. Στη σχολή επικρατούσε η κοινοκτημοσύνη των αγαθών, η αγαμία και σειρά εντολών που αποτελούσαν αληθινή «κατήχηση» στην πυθαγόρεια ζωή (αποχή από τα όσπρια, το κρέας, τα μάλλινα ενδύματα, συγκομιδή μόνο εκείνων που έπεφταν στη γη, κατάρτιση κάθε πρωί του προγράμματος όλης της ημέρας και κάθε βράδυ έλεγχος συνείδησης κλπ.). Εκτός από τις εντολές αυτές, υπήρχε και μια σειρά ερωτημάτων, οι απαντήσεις στα οποία ήταν ειδικές αλήθειες που ονομάζονταν ακούσματα (π.χ. «ποιο πράγμα είναι το σοφότερο;» – «ο αριθμός»). Τώρα ξέρουμε ότι μέσα στη σχολή υπήρχε διάκριση μεταξύ ακουσματικών και μαθηματικών, που φαίνεται διαφορετική από τη διάκριση εξωτερικών, ή κατηχούμενων, και εσωτερικών, ή μυημένων· πιθανότατα η πρώτη μαρτυρά τη διάκριση που κάποια ορισμένη στιγμή έπρεπε να γίνει μεταξύ των ανθρώπων της πίστης, που δεσμεύονταν για ό,τι υπήρχε θρησκευτικό, μυητικό στη σχολή, και των ανθρώπων της επιστήμης, που είχαν την τάση να βγουν από τη μυστικιστική σιωπή για να δικαιολογήσουν λογικά τις γνώσεις τους. Η βασική θεωρία της σχολής συνίστατο στη βεβαίωση ότι η ουσία των πραγμάτων βρίσκεται στους αριθμούς και στις μαθηματικές σχέσεις, απ’ όπου και η σημασία μερικών αριθμών: το 1 είναι η νόηση, το 2 είναι η γνώμη, το 4 ή το 9 (τετράγωνα του πρώτου άρτιου και του πρώτου περιττού) η δικαιοσύνη, το 5 είναι ο γάμος (ένωση του πρώτου άρτιου με τον πρώτο περιττό), και ιδιαίτερα σημαντικό είναι το 10, η μυστική δεκάδα στην οποία ορκίζονταν οι πυθαγόρειοι και στο οποίο περιλαμβάνονται ο πρώτος αρτιοπέριττος, η μονάδα, ο πρώτος άρτιος, ο πρώτος περιττός και το πρώτο τετράγωνο. Η αντίθεση άρτιων και περιττών βρίσκεται στη βάση των σειρών των άλλων νέων βασικών αντιθέσεων (άπειρο-πεπερασμένο, πολλαπλάσιο-μονάδα, αρσενικό-θηλυκό κλπ.). Παράδειγμα μιας περαιτέρω εξέλιξης προς την κατεύθυνση αυτή είναι η θεωρία των μαθηματικών μέσων, οι σπουδαιότεροι από τους οποίους είναι: ο αριθμητικός μέσος β = (α + γ)/2, δηλαδή το β είναι τέτοιο που α - β = β - γ· ο γεωμετρικός μέσος β = √αγ, δηλαδή το β είναι τέτοιο που α : β = β : γ· ο αρμονικός μέσος β = 2α γ/(α + γ) είναι το αντίθετο του αριθμητικού μέσου των αντίθετων του α και του γ, δηλαδή το β είναι τέτοιο που (α - β) : (β - γ) = α : γ. Από τη σειρά αυτή των αντιθέσεων γεννιέται έπειτα η αρμονία εκείνη που είναι το χαρακτηριστικό όλου του κόσμου, αλλά που αποκαλύπτεται ιδιαίτερα στις μουσικές συγχορδίες. Και την ψυχή ακόμα την έβλεπαν ως αρμονία που, μέσα από μια σειρά καθάρσεων, τείνει προς την ενατένιση της ουράνιας αρμονίας. Με βάση τις αντιλήψεις αυτές της αρμονίας, οι πυθαγόρειοι οικοδόμησαν τη χαρακτηριστική τους κοσμολογία: γύρω από το κεντρικό πυρ περιστρέφονται τα δέκα ουράνια σώματα, απέξω είναι η περιοχή των απλανών αστέρων, στη μέση η περιοχή των πέντε πλανητών, του Ήλιου και της Σελήνης και, πιο κάτω, η υποσελήνια περιοχή, βασίλειο του γίγνεσθαι και της ατέλειας. Για συμπλήρωση της δεκαδικής σειράς οι πυθαγόρειοι εισήγαγαν την αντιγή (Αντίχθων), που βρίσκεται ανάμεσα στη Γη και στο κεντρικό πυρ, με την οποία εξηγούσαν τις εκλείψεις, αφού ο Ήλιος και η Σελήνη αντανακλούν σαν καθρέφτες το κεντρικό πυρ. Σημαντική θέση, τέλος, καταλαμβάνουν οι πυθαγόρειοι στην ιστορία της αρχαίας ρητορικής: όπως η ιατρική θεραπεύει το σώμα, έτσι και η μουσική και η ρητορική θεραπεύουν, κατά την αντίληψη τους, την ψυχή. Και η τέχνη της ομιλίας είναι στην ουσία ψυχαγωγία, δηλαδή ανύψωση και οδηγός της ψυχής. Τα ερείπια της έδρας της πυθαγόρειας σχολής κοντά στον Κρότωνα της Ιταλίας. Στο βάθος φαίνονται τα κατάλοιπα του ναού της Ήρας.